Kritik ve Analitik Bir Bakış Açısıyla Karar Verme

Gündelik hayatımızdan iş hayatımıza, küçük yaştan ileri yaşlara kadar hayatımızın hemen her anında ve alanında değişik kararlar veriyoruz.Verdiğimiz kararların bir kısmını uygulama safhasına geçirirken, bazılarını bir süre sonra uygulama aşamasında terk ediyoruz. İster uygulamaya geçirelim, istersek yarı yolda vazgeçtiğimiz kararlar olsun, bu kararlar kısa ve uzun süreli etkileriyle hayatımızı şekillendiriyor. Bazen yıllarca önce verdiğimiz bir karar bize ömür boyu mutluluk sağlarken, bazen de verdiğimiz bir kararın yıllarca faturasını ödemek durumunda kalıyoruz. Bazen çok kolay karar veriyor, bazen de günlerce bir konu üzerinde düşünüp yine de bir karara varamıyoruz. Bazen sadece kendimizi, bazen bir grubu, bazen de milyonları veya milyarlarca kişiyi ilgilendiren kararlar alabiliyoruz. Bazen aynı konuda kişiye, yere ve zamana göre farklı kararlar verebiliyoruz.
O halde hayatımızın hemen hemen her anını ilgilendiren ve çok boyutlu bir konu olan karar verme konusunda doğru kararlar alabilmek içinnasıl bir karar süreci izlemek gerekir? Karar verme konusunda yeterli bilgiye sahip miyiz? Yoksa birçok konuda olduğu gibi, hayatımızı rastgele ve acele verdiğimiz kararlarla mı şekillendiriyoruz? En azından doğru ve sağlıklı bir karar verebilmek için yeterince çaba gösteriyor muyuz?Karar verirken sebepleri ve sonuçlarını öngörmeye çalışıyor muyuz? Verdiğimiz kararın arkasında sonuna kadar durabiliyor muyuz? Kısaca karar verirken, kararımızın farkında mıyız?
“Çocuklara doğru karar vermeyi öğretmeliyiz” başlıklı bir yazıda şöyle bir ifade yer alıyor: “Yeterli beyin gelişimi olmayan, düşünmeyi ve değerlendirmeyi henüz öğrenmemiş bir çocuğun karar vererek, seçim yapmasını istemek onu çaresiz bırakmak ve sıkıntıya sokmak demektir. Karar verebilmek ve seçim yapabilmek, çocuğun gelişim düzeyi arttıkça gelişir. Ama bu gelişimin sağlıklı olabilmesi için çocuğun bilgilenmesi, bilgiyi değerlendirebilmesi, düşünmeyi öğrenmesi gerekir. Bu gelişim süreci, kendiliğinden olmaz. Oysa aileler çoğunlukla “büyüsün, bizim yaşımıza gelsin öğrenir,” derler.”
Bu ifadeden anlıyoruz ki, sağlıklı bir karar verme yeterli beyin gelişimi, sağlıklı bir düşünme ve değerlendirme yapabilme becerisine bağlıdır. Bu becerinin rastgele kazanılması mümkün olmadığı gibi, tecrübi olarak bu beceriyi kazanmaya çalışmak da hem uzun sürer hem de insanı zor durumlarda bırakabilir. İşte bu noktada, kritik ve analitik düşünme, kritik ve analitik düşünme sürecinin yöntem ve tekniklerinin öğrenilmesi, karar vermede bu teknik ve yöntemlerden yararlanılması daha iyi, daha doğru ve bizi mutlu edecek kararların alınmasına da bir zemin oluşturabilmektedir.
KARAR VERMENİN TANIMI VE BAZI TEMEL KAVRAMLAR
Karar verme farklı bilimsel disiplinlerde farklı şekillerde tanımlanabilir. Genel olarak, karar verme; karar vericinin değişik seçeneklerle karşı karşıya bulunduğu durumlarda bunlar arasından kendi amaçlarına en uygun olanını, kendisince belirlenmiş belirli ölçülere göre seçebilmesidir. En uygun kararın verilmesini amaçlayan karar analizi, karar vermeye analitik ve sistematik bir yaklaşımdır ve verilen iyi bir karar, eldeki mevcut bütün verileri ve olası seçenekleri dikkate alan, mantıksal ve problemi çözmeye yönelik nitel ve nicel yaklaşımlardır.
Karar analizi kapsamında kullanılan bazı temel kavramlar aşağıda kısaca açıklanmıştır:
Karar verici: Mevcut karar seçeneklerinden birini tercih eden kişi veya grup, karar veren veya karar verici olarak tanımlanır. Karar vermede en önemli etken karar verenin özellikleridir. Kararı veren kişi çok sayıda çevresel faktörün yanı sıra psikolojik ve biyolojik özelliklerin etkisi altındadır.
Amaç veya ulaşılacak sonuç: Karar vericinin faaliyetleri ile elde edebileceği amaçlar veya ulaşılacak sonuçlardır.
Karar Ölçütü: Karar verici veya yöneticinin seçimini oluşturmada kullandığı model veya değerlendirme sistemidir. Örneğin, yatırım yaparken amacımız yatırımın kârını maksimum düzeye çıkarmak ya da maliyeti minimum düzeye indirmek olabilir. Nitekim işletme bilimi açısından da kurulan birçok model karın maksimum veya maliyetin minimum olmasına yönelik modellerdir.
Seçenekler (Stratejiler): Karar verenin seçebileceği farklı seçenek faaliyetleridir. Seçenekler karar verenin kontrolü altındaki kaynaklara bağlıdır ve kontrol edilebilir değişkenlerdir.
Olaylar veya doğa koşulları: Karar verenin kontrolü altında olmayan ve karar verenin seçenek tercihini etkileyen faktörlerdir.
Sonuç veya geri ödemeler: Her bir karar seçeneği ve doğa koşulları altında ortaya çıkan değeri veya sonucu yansıtır. Sonuçlar genel olarak sayısal değerlerle belirlenir ve bu değerlere geri ödeme adı verilir.
Ödemeler Matrisi: Karar seçenekleri, doğa koşulları ve sonuçlar bir tabloda ifade edilir. Bu tabloya ödemeler matrisi, ödemeler matrisinin herbir elemanına da sonuç adı verilir.

KARAR VERME SÜRECİ
Karşı karşıya kalınan karar problemleri sıradan olabileceği gibi, basitten karmaşığa doğru değişen bir yapıda olabilir. Bu tür problemlerin çözümü için bir karar problemi yapısının veya modelinin geliştirilmesi gerekir. Karar vermede kullanılan modeller karar verme ölçütleri olarak adlandırılır. Kararlar, problemleri çözümlemek amacıyla alınırlar.
Herhangi bir problemin var olabilmesi için gerekli koşullar şunlardır:
a) Problemle ilgili karar vermek isteyen en az bir kişinin var olması gerekir.
b) Kararı verecek kişinin ulaşmak istediği bir veya birden fazla amacın var olması gerekir.
c) Kararı verecek kişinin birden fazla seçenek çözüm yolunun olması gerekir.
d) Alternatif karar seçeneklerinin sonuçları birbirine eşit olmamalıdır.
e) Hangi alternatifin seçileceği konusunda bir şüphe olmalıdır.
Burada ilk dört koşul gerekli, beşinci koşul ise gerekli ve yeter koşuldur.
Karar verme, yönetimin de en temel süreçlerinden biridir ve yöneticiler zamanlarının büyük bir bölümünü bu sürece tahsis ederler. Karar alternatiflerinden hangisinin seçileceğini belirlemek için karar ölçütünün belirlenmesi gerekir. Karar ölçütü, belirlenen amaç veya amaçlara ulaşmayı sağlayan en uygun karar alternatifini seçme metodunu belirlemektir. En başarılı karar verme süreci aşağıdaki adımlardan oluşur:
a) Problemin tanımlanması: Gündelik basit işlerimizin dışında önemli kararlar verirken problemin tanımlanması daha da büyük önem taşır. Bu noktada problemin doğru tanımlanması, çözümün de yarısıdır, denilebilir. Problemi tanımlarken, problemin dışına çıkarak, ilgili konuya farklı açılardan bakabilmek, eldeki bütün verileri değerlendirmek ve neye karar vermemiz gerektiğini belirlemek gerekir. Acelecilik ve kolaycılıktan uzak, sonuca değil soruna odaklanmamız gerekir. Örneğin, Denizli’de üniversitede okuyan bir öğrenci parasızlık çekiyor. Problem nedir? Bize aylık olarak ailemizden gelen para miktarı mı az, yoksa gelen para fazla olmasına rağmen para harcama konusunda çok savurgan davrandığımız için mi parasızlık çekiyoruz.
Bir şirkette yöneticisiniz ve her toplantıda tartışma çıkıyor. Siz de birim yöneticileriniz de toplantı olmaması için dua ediyorsunuz. Problem nedir? Toplantıyı iyi yönetemiyor musunuz?Toplantıya katılanlar tartışmayı çok mu seviyorlar? Şirketinizin gerçekten çözülemeyecek dev problemleri mi var? Yoksa organizasyon yapısı ve iş akış süreçlerinizde tanımlanmamış boşlular olduğundan yetki kargaşası mı yaşıyorsunuz?
b) Problemin çözümü için karar ölçütü ve amaçların belirlenmesi:Karar vermede vereceğimiz karar, karar ölçütüne bağlıdır. Paranın söz konusu olduğu problemlerde genellikle ya kazancı daha fazla olan ya da maliyeti daha düşük olan alternatifi seçeriz. Probleme ve problem konusuna göre karar ölçütleri çok farklı olabilir. Örneğin yeni otomobil alacaksak; arabanın hızı, konforu, yakıt tüketimi, bagaj kapasitesi, dayanıklılığı, problem çıkarmaması gibi çok sayıda faktör bizim için bir ölçüt veya amaç olabilir.
c) Alternatiflerin geliştirilmesi: Amaç veya karar ölçütünün belirlenmesinden sonra karar alternatifleri ortaya konulmaya çalışılır. Ortaya konulacak karar alternatiflerinin her birinin etkinliği karar vericinin kontrolü dışında ve gelecekteki olaylardan bağımsızdır. Bu olaylar kontrol edilemeyen olaylar olarak tanımlanır.Örneğin, Karar verici ekonomik olma durumunu dikkate alarak LPG’li veya benzinli otomobil almak gibi iki karar alternatifi ortaya koyabilir. Bu durumda iki alternatiften birini seçmek karar vericinin kontrolü altında, fakat gelecekteki LPG ve benzin fiyatları karar vericinin kontrolü altında değildir.
d) Alternatiflerin karşılaştırılması ve analiz edilmesi: Alternatiflerin karşılaştırılması karar ölçütüne göre yapılacaktır. Karar ölçütümüz tek faktör (Tek ölçütlü karar verme) de olabilir, birden fazla faktör (çok ölçütlü karar verme) de olabilir. Diyelim ki, önümüzdeki hafta pazartesi günü İstanbul’a gelmek üzere otogardan otobüse bineceğim. Peki, otogara nasıl gidebilirim? İki seçeneğim var: Servisi kullanmak veya kendi arabamla gitmek. Eğer maliyet benim için tek ölçüt ise, firmanın servisini kullanmam uygun olacaktır. Parasal olarak hiçbir bedel ödemeyeceğim. Ama buna karşılık, servis için bir buçuk saat önce hazır olmam gerekir. Kendi arabamla ise on beş dakikada ulaşabilirim. Zaman ve para konusunda, rahat gitme konusunda karar vermemiz gerekiyor.
e) En iyi alternatifin seçilmesi: Alternatifler karşılaştırılıp, analiz edildikten sonra amacımızı en iyi karşılayan alternatif seçilir.
f) Seçilen alternatifin uygulanması: Seçilen alternatif uygulanır.
g) İstenilen sonuçların elde edilmesi için sonuçları gözden geçirmek: Özellikle yönetsel kararlarda, kararın gerçekten uygulanıp uygulanmadığının takip edilmesi, uygulamada sorunlar varsa sorunların çözümüne yönelik gerekli tedbirlerin alınması gerekir.
KARAR VERMEDE KARAR ORTAMLARI
Karar ortamlarının farklı olması farklı analiz tekniklerinin kullanılmasını gerektirmektedir. Bazı teknikler bir kategori için diğerlerinden daha uygun olabilir. Karar ortamına göre hangi tekniğin uygun olduğu seçilmelidir. Kararlar belirlilik, belirsizlik ve risk ortamında verilmekte olup, bu ortamlar aşağıda kısaca açıklanmıştır.
1.1. Belirlilik Ortamı
Belirlilik ortamında karar vermede, seçeneklerin hangi koşullar altında gerçekleşeceği kesin olarak bilinmektedir. Yani ortaya çıkacağı beklenen olayın olasılığı birdir. Örneğin elimizde birkaç yatırım seçeneği var. Söz konusu yatırımların maliyetleri sağlayacak gelirleri kesin olarak bilinmektedir. Amaç gelirin maksimum olması ise en fazla gelir sağlayan yatırım seçilir. Bu tip karar problemi deterministikyani belirli bir yapıya sahiptir. Deterministik yapıya sahip karar alma problemlerine örnek olarak doğrusal programlama verilebilir. Bu ortamda amaç fonksiyonunun maksimum veya minimum olduğu dikkate alınarak stratejilerden biri seçilir.Yine, seçilecek otomobil alımı için 5 yıllığına benzin fiyatları için bir petrol istasyonu ile anlaşma yapıldığını farz ettiğimizde, verilecek karar belirlilik ortamında verilen karardır.

1.2. Belirsizlik Ortamı
Herhangi bir faaliyetin sonucu bilinmediğinde yani kontrol edilemediğinde durum biraz daha farklıdır. Kontrol edilemeyen faaliyetin mümkün sonuçlarının olasılık dağılımı hakkında hiç bilgi yok ise belirsizlik durumu vardır. Bu durumda kontrol edilemeyen olaylar tanımlanabildiği halde, olasılık belirlemek mümkün olamamaktadır. Durum veya olayların gerçekleşme olasılıklarının bilinmediği belirsizlik ortamında karar vermek için belirsizlik altında karar verme ölçütleri kullanılmaktadır.
1.3. Risk Ortamı
Risk ortamında karar vermede alınacak belirli bir karara ilişkin değişik sayıda koşullar söz konusudur. Her seçeneğin her koşul altında varacağı sonuçlar belirli bir olasılıkla oluşur. Karar verme, yani seçeneklerin seçimi belirli olasılıklara dayandırılarak yapılır. Bu tip ortama risk ortamında karar verme denir. Bu tip karar problemleri stokastik (olasılıklı) karar problemleri olarak da isimlendirilir. Risk ortamında durum veya olayların olma olasılıkları objektif olarak bilinmektedir.Örneğin, hilesiz bir paranın havaya atıldığında yazı ve tura gelme olasılığı ½’dir. Risk ortamı belirlilik ve belirsizlik uç noktaları arasında yer almaktadır. Bu ortamda herbir doğa koşulunun olma olasılığı belirlenebilmekte olup, olayların olasılıkları toplamı da 1’e eşittir.

sağol

» Daha iyi ve daha doğru karar verme